Μπορεί να μας προστατεύει ο Θεός από τον κορωνοϊό; Οι επιπτώσεις από την επιδημία εξακτινώνονται πλέον σε μήκος και σε πλάτος. Σε αντίθεση με άλλες, ωστόσο, αυτή ειδικά φαίνεται να έχει ένα πρωτόγνωρα ασυνήθιστο θύμα: την οργανωμένη πίστη των ανθρώπων, η οποία ασκεί μια από τις ισχυρότερες επιρροές στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Το θέμα, σε αντίθεση με άλλες εποχές, αγγίζει αυτή τη φορά και την ουσία της θρησκείας και συμπυκνώνεται για πολλούς ανθρώπους στο εναγώνιο μεταφυσικό ερώτημα που θέσαμε εξαρχής: Μπορεί να μας προστατεύει ο Θεός από τη …Θεομηνία;
Σε όλες τις μεγάλες καταστροφές που έπληξαν την ανθρωπότητα μέχρι πρόσφατα, φαίνεται να καταγράφεται ένα γνωστό πρότυπο συμπεριφοράς, σημειώνει σε άρθρο του ο Biju Dominic, διευθυντής της «Final Mile Consulting», η οποία ειδικεύεται στην αρχιτεκτονική της ανθρώπινης συμπεριφοράς. «Κάθε φορά που επισυμβαίνει μια καταστροφή, ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων καταφεύγει στη θρησκεία για να βρει ανακούφιση. Σύμφωνα με την εταιρεία δημοσκοπήσεων Gallup Research, από το 1960 και μετά, μόλις το 40% των Αμερικανών πίστευε ότι η θρησκεία ασκεί οποιαδήποτε επιρροή στη ζωή τους. Αυτό το
Και το αντίθετο
Βεβαίως, ιστορικά υπάρχει και αντίστροφη πορεία σε ό,τι αφορά τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Κατά τον 14ο αιώνα ενέσκηψε η γνωστή επιδημία της πανούκλας σε όλη την Ευρώπη. Κατά τις πρώτες μέρες της επιδημίας, όλοι οι θρησκευτικοί ηγέτες κατάφεραν να περάσουν το μήνυμα ότι επρόκειτο για θεομηνία (δηλαδή θυμό (μήνις) του Θεού), ότι δηλαδή η επιδημία είναι η τιμωρία για τον αμαρτωλό και έκλυτο βίο τους. Μαζεύτηκαν τότε, με προτροπή του ιερατείου, οι πιστοί στους ναούς σε μια επίδειξη μετάνοιας και προσευχής, χωρίς ωστόσο να υποχωρεί η επιδημία. Απεναντίας, ο λοιμός εκδηλώθηκε με μεγαλύτερη ένταση, προφανώς λόγω και των μαζικών συγκεντρώσεων στις εκκλησίες. Υπολογίζεται ότι από την επιδημία της πανούκλας, σε διάφορες φάσεις και περιοχές τις επόμενες δεκαετίες, ξεκληρίστηκαν γύρω στα 100 εκατ. άνθρωποι, δηλαδή γύρω στο 25% του τότε παγκόσμιου πληθυσμού. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα επόμενα χρόνια να ξεσπάσει μια τεράστια αμφισβήτηση, με επίκεντρο κυρίως τη Γερμανία και αιχμή του δόρατος το Λούθηρο, εναντίον της ηγεσίας της Εκκλησίας, που έγινε γνωστή ως Μεταρρύθμιση. Το νέο δόγμα αυτών που επικράτησε έκτοτε να ονομάζονται Διαμαρτυρόμενοι (Προτεστάντες) είχε να κάνει με την αμφισβήτηση του αλάθητου του Πάπα και των Συνόδων του, και κυρίως το δικαίωμά του να μοιράζει επί πληρωμή συγχωροχάρτια στους αμαρτωλούς. Ακολούθησε ένας μακρύς και ανηλεής πόλεμος, ο λεγόμενος Τριακονταετής, με χιλιάδες θύματα. Πολιτική λύση στο θέμα δόθηκε με τη Συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648. Μεταξύ άλλων, θα μπορούσε κάποιος να πει ότι ήταν και μια νίκη η οποία εμβολίαζε κάποια θρησκευτικά δόγματα με περισσότερο ορθολογισμό. Ήταν σίγουρα μια νίκη εναντίον των ιερατείων του Καθολικισμού, που δεν άγγιζε ωστόσο ακόμα το ίδιο τον Θεό, αφού η διαμάχη αυτή περιορίστηκε καθαρά σε θεολογικές διαφορές.
Η επιστήμη
Το θέμα της τιμωρίας του καλού Θεού, που όταν θυμώσει γίνεται ενίοτε και κακός, άρχισε να προβληματίζει, ίσως για πρώτη φορά, σοβαρά τους ανθρώπους το 19ο αιώνα κατά τη διάρκεια των επιδημιών της χολέρας και του Κίτρινου Πυρετού στη Νέα Υόρκη. Για πρώτη φορά η Θεομηνία (η οργή δηλαδή του Θεού) βρήκε απέναντί της την επιστήμη. Από τη μια, το ιερατείο της Εκκλησίας, κατά τη γνωστή συνταγή, άρχισε να μιλά και πάλιν και να ανανεώνει τη μυθολογία των 10 πληγών του Φαραώ ή του Κατακλυσμού, διά των οποίων ο Γιαχβέ τιμώρησε τους Αιγυπτίους ή τον Πλανήτη ολόκληρο καταδικάζοντας τον σε πνιγμό. Από την άλλη, η επιστημονική κοινότητα είχε αποδείξεις: Υστέρα από συστηματικές αναλύσεις αποδείχθηκε ότι τελικά δεν είχε βάλει το χέρι του ο Θεός, αλλά απλά ότι είχε μολυνθεί το δίκτυο υδατοπρομήθειας, στο Σόχο. Επιπλέον αποδείχθηκε ότι ο κίτρινος πυρετός μεταδίδεται από τα κουνούπια. Σήμερα γνωρίζουμε, χάρη στην επιστήμη, τις αιτίες διαφόρων επιδημιών, όπως της χολέρας, του τύφου ή της ευλογιάς, με αποτέλεσμα η επιστημονική θεώρηση των πραγμάτων να υπερτερεί έναντι της θεολογικής. Κυρίως γιατί μπορεί να προσφέρει θεραπείες, σε αντίθεση με το έλεος ή τον θυμό του Θεού που προάγουν οι πιστοί του Χριστιανισμού, του Μωαμεθανισμού, του Βουδισμού, αλλά και οι εκπρόσωποι άλλων θρησκειών, δίκην σιβυλλικού χρησμού, και κυρίως άνευ θεραπείας. Δηλαδή όταν έχουμε την υγεία μας ο Θεός μας αγαπά και μας προστατεύει, όταν ενσκήπτει λοιμός ο Θεός είναι θυμωμένος και θέλει να μας τιμωρήσει. Με αυτή την τακτική οι εκπρόσωποι της Εκκλησίας δεν πέφτουν ποτέ έξω. Πάντα είναι σωστοί, συντηρώντας την πανέξυπνη τακτική του ιερατείου όλων των παλαιότερων θρησκειών, και κυρίως της Αρχαίας Ελλάδας. Οι άνθρωποι, όταν περνούσαν καλά, οι 12 θεοί ήταν ικανοποιημένοι. Όταν προέκυπτε λοιμός, σεισμός, καταποντισμός, τότε το ιερατείο υπεδείκνυε ότι ο Δίας ήταν θυμωμένος και έριχνε κεραυνούς, ο Ποσειδώνας προκαλούσε τσουνάμια, η θεά Δήμητρα κατέστρεφε τη γεωργία, τα δέντρα και τα σπαρτά των απλών ανθρώπων.
Ο φιλόσοφος Επίκουρος (341-271 π.Χ.) είχε εντοπίσει και ξεδιαλύνει αυτή την αντίφαση από πολύ νωρίς. Όπως είπε, «είτε δεν υπάρχει αδικία στον κόσμο, είτε δεν υπάρχει Θεός!» Εν ολίγοις, αν υπάρχει Θεός, μόνο καλός μπορεί να είναι. Δεν μπορούν διάφοροι κληρικοί διάφορων δογμάτων να τον χρησιμοποιούν για να αυτοδικαιώνονται ως επί Γης προφήτες και αντιπρόσωποι του για καθετί καλό ή κακό μας συμβαίνει. Παρ’ όλα αυτά, το σχήμα του καλού θεού, ο οποίος από καλοσύνη γίνεται και τιμωρός για να μας συνεφέρει από την αμαρτία, ίσχυε και ισχύει μέχρι τις μέρες μας ως αφήγημα για τη μεγάλη πλειοψηφία των ευκολόπιστων, των απλών και αγαθών ανθρώπων. Οπότε το ερώτημα επανέρχεται: Μπορεί για μια ακόμα φορά η αμφιθυμία του Θεού να αντέξει με αξιοπιστία απέναντι στην πανδημία του κορωνοϊού; Η οποία έχει κλείσει στα σπίτια του πάνω από ενάμισι δις ανθρώπων, έχει εκατοντάδες χιλιάδες κρούσματα και χιλιάδες νεκρούς; Θα πειστούν και αυτή τη φορά ότι ο Θεός τους τιμωρεί γιατί δεν τήρησαν τις εντολές του;
Ο κορωνοϊός
Σήμερα η ανθρωπότητα διέρχεται από ένα ακόμα κομβικό σημείο σε ό,τι αφορά τη σημασία της θρησκείας και της ίδιας της ύπαρξης του Θεού στην καθημερινότητά της. Οδεύουμε σε μια νέα μεταρρύθμιση από διαμαρτυρόμενους πολίτες ή σε μια ολοκληρωτική επιστροφή στην αγκαλιά του Θεού και των εκπροσώπων του στη Γη;
Σαφέστατα και αιδεσιμότατος Timothy Cole της Εκκλησίας του Χριστού στην Ουάσιγκτον δεν μπορεί σήμερα να επικαλεστεί εύκολα την ευλογία του Θεού. Την 1η Μαρτίου 2020, σύμφωνα με το BBC, προέστη της θείας λειτουργίας στην Ουάσιγκτον ενώπιον 550 πιστών με τους οποίους μοιράστηκε τη θεία κοινωνία. Λίγες μέρες μετά διαπιστώθηκε ως ένα ακόμα κρούσμα του κορωνοϊού, με αποτέλεσμα τα μέλη του ποιμνίου να τεθούν σε αυτοπεριορισμό. Πριν μερικές μέρες, ένας ψάλτης σε μεγάλη εκκλησία του Δήμου της Λάρνακας διαπιστώθηκε ως φορέας του κορωνοϊού, με αποτέλεσμα οι δύο ιερείς του ναού να τεθούν σε καραντίνα. Στην Ελλάδα, τα πρώτα κρούσματα του κορωνοϊού μεταφέρθηκαν από πιστούς που μετέβησαν στην Ιερουσαλήμ, μεταξύ άλλων και για να προσκυνήσουν στον Πανάγιο Τάφο του Χριστού. Το δόγμα των Shincheonji στη Νότιο Κορέα καταγγέλθηκε για τη ραγδαία εξάπλωση του κορωνοϊού γιατί δεν έκλεισε έγκαιρα τους χώρους λατρείας του. Ήδη 9.000 μέλη αυτής της θρησκευτικής σέκτας έχουν προσβληθεί ή βρίσκονται σε αυστηρή καραντίνα, σε μια χώρα που μετρά αρκετές ακόμα χιλιάδες κρούσματα και 130 νεκρούς. Στο Ιράν, ο θρησκευτικός ηγέτης Ayatollah Hashem Bathayi Golpayegani πέθανε δύο μέρες μετά από θετικό τεστ που υπεβλήθη για κορωνοϊό. Στο Ιράν, με βάση το πρακτορείο IRNA, τουλάχιστον 12 ηγέτες της ανώτατης θρησκευτικής και πολιτικής ιεραρχίας της χώρας έχουν πεθάνει.
Οι καλές πρακτικές
Οι απανταχού Εκκλησίες, βλέποντας τον κίνδυνο να εκτεθούν ανεπανόρθωτα έχουν προσαρμοστεί, πλην ελαχίστων σκληροπυρηνικών, οι οποίοι ωστόσο έχουν ακόμα ισχυρά ερείσματα (σύμφωνα με δημοσκόπηση του «Πολίτη», αυτό το ποσοστό κυμαίνεται από 8-10%) μεταξύ των απλών ανθρώπων.
Για παράδειγμα, η Παπική Εκκλησία και το Βατικανό έκλεισαν τους ναούς και καλούν τους πιστούς να παρακολουθούν τις λειτουργίες από τηλεοράσεως και ραδιοφώνου. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης των Ορθοδόξων Χριστιανών Βαρθολομαίος, με ένα πολύ έξυπνο μήνυμα κάλεσε τους πιστούς να απέχουν από τον εκκλησιασμό, τονίζοντας ότι “αυτό που απειλείται αυτή την στιγμή δεν είναι η Πίστη αλλά οι Πιστοί”. Ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Χρυσόστομος, ως άνθρωπος πρακτικός αλλά και με πολιτικό κριτήριο, με εγκύκλιό του ζήτησε οι πιστοί να μην υπερβαίνουν τους 10 ανά ναό και κάλεσε τους θρησκευόμενους να παρακολουθούν τις λειτουργίες από τηλεοράσεως. Στις ΗΠΑ, οι γνωστοί χαρισματικοί ιεροκήρυκες, οι γνωστοί Healers, οι οποίοι δηλώνουν ότι μπορούν να θεραπεύουν όλες τις ασθένειες μέσω της θρησκείας, κυριολεκτικά έχουν εξαφανιστεί. Μέχρι και στο ΙΡΑΝ, το ισχυρό θρησκευτικό δόγμα των Σιιτών έκλεισε τα τζαμιά. Τα τζαμιά έκλεισαν και οι Σουνίτες, αρχίζοντας από το προπύργιο του Μουσουλμανισμού, τη Μέκκα.
Γενικά οι μετριοπαθείς ιεράρχες προσαρμόζονται στον κορωνοϊό επενδύοντας τάχιστα στην τεχνολογία. Πέρα από την τηλεόραση και το ραδιόφωνο, στη μάχη της προσέλκυσης των πιστών στις ακολουθίες έχει μπει το You Tube, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις προσαρμογές στα κινητά τηλέφωνα, με την Εκκλησία να επενδύει πλέον σε εκκλησιαστικά application και σε άλλες εφαρμογές μέσω ίντερνετ. Στην Κύπρο, το αρχικό πείραμα της τηλεόρασης φαίνεται να είναι επιτυχημένο. Την περασμένη Κυριακή από την τηλεόραση του ΡΙΚ 1, από τις 7 το πρωί, πάνω από 70.000 πιστοί παρακολούθησαν τη θεία λειτουργία, προσφέροντας στο κανάλι ένα γενικό τηλεμερίδιο 41%, με το ποσοστό των ηλικιωμένων να αγγίζει το 65%. Τέτοια νούμερα σε αυτή τη ζώνη δεν κατάγραψε ποτέ το ΡΙΚ στα χρόνια της λειτουργίας του.
Όλοι αυτοί οι επικεφαλής των Εκκλησιών δεν σκέφτονται αυτή τη στιγμή μόνο θεολογικά, αλλά και πολιτικά. Δεν επιθυμούν να χρεωθούν μέρος της πανδημίας. Γνωρίζουν ότι αν αγνοήσουν την πανδημία, αν δηλαδή οι ναοί τους μετατραπούν σε εστίες μόλυνσης, αν οι πιστοί τους κυκλοφορούν ως υγειονομικές βόμβες ανάμεσα στους υπόλοιπους πολίτες, τότε η Εκκλησία θα χρεωθεί τεράστιο κόστος. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο έχουν δεχθεί (πρωτόγνωρο για τα εκκλησιαστικά δεδομένα, κυρίως της Ορθόδοξης Εκκλησίας και των Μουσουλμανικών Δογμάτων) ότι την πρωτοβουλία των κινήσεων έχουν οι επιστήμονες και όχι οι εκπρόσωποι του Θεού στη Γη. Με λίγα λόγια, για να το θέσουμε εντελώς λαϊκά, όλοι αυτοί οι μετριοπαθείς αρχιερείς δίνουν μια τεράστια πολιτική και επικοινωνιακή μάχη: Να προστατεύουν την υπόληψη του Θεού μεταξύ των απλών ανθρώπων. Μήπως αυτή η στάση συνιστά μια ειλικρινή παραδοχή των ιεραρχών αυτών ότι πλέον ο ρόλος της Εκκλησίας αλλάζει; Ότι πλέον δεν μπορεί να έχει λόγο σε θέματα ζωής και θανάτου, περιοριζόμενη απλώς στην ηθική και κοινωνική διαπαιδαγώγηση των απλών ανθρώπων;
Οι σκληροπυρηνικοί
Κάποιοι ιεράρχες, όπως οι δικοί μας Λεμεσού Αθανάσιος, Μόρφου Νεόφυτος, αλλά και ιεράρχες στην Ελλάδα, όπως ο Αμβρόσιος τέως Καλαβρύτων και ο μητροπολίτης Κυθήρων, αλλά και κάποιοι μουσουλμάνοι Αγιατολλάχ αντιδρούν και είναι πολύ κατανοητό γιατί αντιδρούν. Το όλο θέμα σε τελευταία ανάλυση είναι φιλοσοφικό, αλλά υπό τη δική τους οπτική, κυρίως θέμα επιβίωσης της θρησκείας ως δόγμα που ορίζει τη ζωή, τον θάνατο και τον μεταθάνατο.
Σε σχέση με τον κορωνοϊό, οι απαντήσεις της θρησκείας, σύμφωνα με τους σκληροπυρηνικούς ιεράρχες, πρέπει να είναι απόλυτα συγκεκριμένες:
* Ο Θεός προστατεύει τους πιστούς που είναι δημιουργήματά του. Στέλνει λοιπόν από καιρού εις καιρόν επιδημίες για να μας δοκιμάσει ή να μας τιμωρήσει.
* Αν μετανοήσουμε, αν γονατίσουμε και προσευχηθούμε, δεν έχουμε να φοβηθούμε τίποτα
* Η παρουσία στις εκκλησίες είναι επιβεβλημένη, διότι είναι ο Οίκος του Θεού ο οποίος μας προστατεύει και μας στηρίζει
* Η θεία κοινωνία είναι το αίμα και το σώμα του Χριστού. Η θεία κοινωνία δεν μεταδίδει μολυσματικούς ιούς, απεναντίας μας θεραπεύει από κάθε ασθένεια.
Αν καταρρεύσει η πίστη των ανθρώπων στα πιο πάνω, ορθώς διαπιστώνουν οι σκληροπυρηνικοί, τότε καταρρέει και το οικοδόμημα της Εκκλησίας, αποδυναμώνεται η παντοδυναμία του Θεού και βεβαίως οι εκπρόσωποί του στη Γη, δηλαδή οι ιεράρχες δεν μπορούν να ελέγχουν το ποίμνιο του. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, αν θέλουμε να επικεντρωθούμε σε Ελλάδα και Κύπρο, ο μητροπολίτης Κυθήρων, ο Λεμεσού Αθανάσιος και ο Μόρφου Νεόφυτος επιμένουν με τόσο έντονο τρόπο στη διατήρηση της θρησκείας στο επίκεντρο της ζωής των ανθρώπων, χωρίς περιορισμούς στον εκκλησιασμό ή στη θεία κοινωνία. Αν ο Θεός δεν δίνει όλες τις λύσεις, αν τον Θεό τον αντικαταστήσουν οι γιατροί, οι λοιμωξιολόγοι και άλλοι επιστήμονες, οι οποίοι καθοδηγούν τους πολιτικούς πότε να κλείνουν και πότε να ανοίγουν τις εκκλησίες, τότε ποια είναι η θέση του Θεού στη ζωή μας και ποιος ο λόγος ύπαρξής του; Κι αν ο Θεός τελικά αποδειχθεί ανήμπορος, ποια η θέση των εκπροσώπων του στη Γη;
Το application
Από την άλλη, υπάρχει περίπτωση να εκλείψει η θρησκεία από τη ζωή των ανθρώπων; Η θρησκεία για τους απλούς ανθρώπους ίσως είναι αναγκαία. Οι απλοί άνθρωποι χωρίς μόρφωση και φιλοσοφικό υπόβαθρο πάντοτε θα απογοητεύονται από τους ηγέτες τους και τους συνανθρώπους τους. Πάντοτε θα είναι φοβισμένοι μπροστά στοn θάνατο αν δεν υπάρχει προοπτική μιας άλλης ζωής. Δεν δείχνουν ικανοί, για πολλά χρόνια ακόμα, να μπορούν να πιστέψουν στη συλλογική δύναμη μιας κοινωνίας που αναπτύσσεται ακολουθώντας τους νόμους της λογικής και της επιστήμης. Όπως είπε ο Κρισναμούρτι (1895-1986), «η πίστη στον Θεό είναι απλώς μια απόδραση από τη μονότονη, ανόητη και άσπλαχνη ζωή σας». Ο Μαρξ τη χαρακτήρισε το όπιο του λαού. Ακόμα και ο άθεος Βολταίρος, από τον 18ο αιώνα έγραψε ότι «ακόμα και αν γνωρίζουμε ότι ο Θεός δεν υπάρχει, είναι αναγκαίο να τον εφεύρουμε». Ο Βολταίρος πίστευε ότι οι απλοί και χωρίς μόρφωση άνθρωποι χρειάζονται κανόνες για να λειτουργούν. Διαφωνούσε ωστόσο ότι αυτούς τους κανόνες θα πρέπει να τους έχει μονοπώλιο η Εκκλησία.
Στις μέρες που ζούμε, ίσως ο κορωνοϊός κατάφερε να πετύχει αυτό που οραματιζόταν ο Βολταίρος και στην Ανατολή. Σε χώρες όπως η Ρωσία, η Ελλάδα, η Κύπρος, η Τουρκία, το Ιράν, η Σαουδική Αραβία, η Αίγυπτος που δεν γνώρισαν ποτέ τον Διαφωτισμό, η επιστήμη σήμερα κατάφερε να υποσκελίσει την Εκκλησία στερώντας της το μονοπώλιο. Τους κανόνες σήμερα ορίζουν οι επιστήμονες, γιατί μπορούν να δώσουν απαντήσεις και κυρίως λύσεις, εκπληρώνοντας αυτό που παλαιότερα είχε διατυπώσει ο Σωκράτης: «Για να μπορείς να έχεις γνώμη, οφείλεις πρώτα να έχεις γνώση»
Εν ολίγοις, για πρώτη φορά οι χώρες της Ανατολής εναρμονίστηκαν με τις χώρες της Δύσης. Σε όλες τις χώρες του κόσμου σήμερα,όταν λέμε ότι απαγορεύονται οι συναθροίσεις για λόγους υγείας, εννοούμε και τις συγκεντρώσεις των πιστών στις εκκλησίες. Στις δικές μας χώρες αυτό δεν ήταν αυτονόητο μέχρι προχθές.
Τι ρόλος, λοιπόν, σήμερα απομένει στον Θεό και τους εκπροσώπους του στη Γη; Μάλλον να εκσυγχρονιστούν. Οι πιστοί σήμερα απολαμβάνουν τις λειτουργίες τους μέσα από την τηλεόραση, το ραδιόφωνο, το ίντερνετ, το You Tube και σύντομα από διάφορα άλλα «Application του Θεού». Και έχουν κάθε δικαίωμα να το κάνουν. Μετά από μερικούς μήνες σε καραντίνα, οι συνήθειες των ανθρώπων, σημειώνει ο Biju Dominic στο άρθρο του, ίσως βέβαια αλλάξουν: «Αυτό φοβούνται κάποιοι ιεράρχες. Αν η σχέση πιστού και Εκκλησίας περιοριστεί σε μια εξ αποστάσεως επαφή, τότε και η αφοσίωση του πιστού είναι δυνατόν να μεταλλαχθεί».
Ίσως η αφοσίωση αυτή να αποκτήσει σταδιακά παρόμοια σχέση με αυτήν που έχει κάθε συνδρομητής με την εφημερίδα του ή το site που εκτιμά. Γι’ αυτό ίσως και η Μητρόπολη Λεμεσού και η Ιερά Σύνοδος της Ελλάδας αντιδρούν. Ο Αρχιποιμένας Αθανάσιος γνωρίζει πάρα πολύ καλά προς τα πού μπορεί να εκτραπεί η κατάσταση. Γνωρίζει ότι η δύναμη της Εκκλησίας έγκειται στη δυνατότητά της να ηγείται ως βοσκός του ποιμνίου της, το οποίο κοντά της βρίσκει παρηγορία και νουθεσία. Ως ο ποιμήν ο καλός λοιπόν δεν μπορεί να εμπιστευθεί την τεχνολογία, την επιστήμη, ούτε καν το υπό κατασκευή Application του Θεού για την επιβίωσή της. Συνεχίζει, λοιπόν, να παίζει το πανάρχαιό της παιχνίδι. Ένα παιχνίδι βέβαια που εγκυμονεί πλέον τεράστιους κινδύνους για τα καλοκάγαθα και συμπαθητικά μέλη του Ποιμνίου της Εκκλησίας. Και για όλους εμάς τους υπόλοιπους.
