Γιατί τα κράτη αποτυγχάνουν;

Ο τίτλος δεν είναι δικός μου. Τον αλιεύω, όπως και πολλά από τα συμπεράσματα του καταπληκτικού βιβλίου των Ντάρον Ατζέμογλου και Τζέιμς Ρόμπινσον. Το ερώτημα που θέτουν οι δύο συγγραφείς είναι καίριο και ταυτόχρονα επίκαιρο, αν αναλογιστεί κανείς τα πάθη και τα παθήματα των Ελλήνων, τόσο στην Ελλάδα όσο και την Κύπρο.

Γιατί κατέρρευσαν η Ελλάδα και η Κύπρος και όχι η Δανία και το Λουξεμβούργο, για να χρησιμοποιήσω περίπου αντίστοιχα μεγέθη χωρών; Τι να φταίει άραγε; Η γεωγραφία; Το κλίμα; Ο πολιτισμός; Η μοίρα;

Η Νογκάλες

Για να επιστρέψουμε στους δύο συγγραφείς, ξεκινούν το βιβλίο τους με αναφορά στην πόλη Νογκάλες, στα σύνορα ΗΠΑ - Μεξικού. Η μισή πόλη ανήκει στις ΗΠΑ, στην πολιτεία Αριζόνα, η άλλη μισή στην επαρχία Σονόρα του Μεξικού. Οι κάτοικοι είναι όλοι ισπανόφωνοι, έχουν την ίδια κουλτούρα, πολλοί από αυτούς είναι συγγενείς και φίλοι.

Το Νογκάλες των ΗΠΑ έχει κατά κεφαλήν μέσο εισόδημα 30.000 δολάρια, η πλειονότητα των ενηλίκων είναι απόφοιτοι λυκείου, ο πληθυσμός έχει υψηλό προσδόκιμο ζωής, οι υπηρεσίες ηλεκτροδότησης, τηλεφωνίας, αποχέτευσης, ύδρευσης, συγκοινωνίας λειτουργούν ικανοποιητικά, και υπάρχει αίσθημα ασφάλειας. Ο πολίτης εκεί θεωρεί ότι η κυβέρνηση, παρά τις ανεπάρκειές της και τα κρούσματα διαφθοράς, είναι ο αντιπρόσωπός του και μπορεί με την ψήφο του να αντικαταστήσει τον δήμαρχο, τους βουλευτές, τους γερουσιαστές, ακόμη και τον κυβερνήτης της πολιτείας.

Αντιθέτως, στην άλλη πλευρά του φράχτη, στο μεξικανικό Νογκάλες, το κατά κεφαλήν εισόδημα μόλις υπερβαίνει τα 5.000 δολάρια και θωρείται αρκετά υψηλό για τη χώρα. Οι περισσότεροι ενήλικοι δεν έχουν απολυτήριο λυκείου, πολλοί έφηβοι δεν πηγαίνουν σχολείο, οι μητέρες ανησυχούν για τα υψηλά επίπεδα βρεφικής θνησιμότητας, οι δημόσιες αρχές παρέχουν ελλιπείς υπηρεσίες, οι δρόμοι βρίσκονται σε κακή κατάσταση. Όσο για την τήρηση της τάξης, ούτε λόγος. Η εγκληματικότητα είναι μεγάλη. Η δε επιχειρηματικότητα βρίσκει τεράστια γραφειοκρατικά εμπόδια. Για την απόκτηση οποιασδήποτε άδειας είναι απαραίτητο το λάδωμα των ανθρώπων σε θέσεις-κλειδιά. Οι ψηφοφόροι έρχονται καθημερινά σε επαφή με τη διαφθορά και την ανικανότητα των πολιτικών, τους οποίους δεν μπορούν να τιμωρήσουν, καθώς δεν υπάρχουν αυτόνομοι θεσμοί και κρατούσα αντίληψη, αφού μέχρι το 2000 η πόλη, όπως και όλο το Μεξικό, τελούσε υπό τον διεφθαρμένο έλεγχο του Θεσμικού Επαναστατικού Κόμματος.

Η Δανία και το Λουξεμβούργο

Γεωγραφικά, κλιματικά, ακόμα και πολιτιστικά, ούτε η Δανία ούτε το Λουξεμβούργο δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν χώρες προνομιούχες σε σχέση με την Ελλάδα και την Κύπρο. Γιατί όμως οι δύο αυτές χώρες, με βάση το παράδειγμα των Ατζέμογλου και Ρόμπινσον, μάλλον είναι το Νογκάλες των ΗΠΑ, και γιατί η Ελλάδα και η Κύπρος βρίσκονται πιο κοντά στο Νογκάλες του Μεξικού, αν κρίνουμε από τις κλάψες των πολιτικών μας για φτωχοποίηση, κοινοτικά παντοπωλεία και παιδιά πεινασμένα; Τόσο το Λουξεμβούργο όσο και η Δανία συγκαταλέγονται στις 10 πρώτες χώρες με το υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα, διαθέτοντας κράτη προνοίας τα οποία όλοι ζηλεύουν. Το Λουξεμβούργο στηρίζεται στον τραπεζικό τομέα και στον τουρισμό, αλλά δεν κατέρρευσε όπως η Κύπρος. Η Δανία, με 6 εκατ. πληθυσμό, είναι χώρα κυρίως αγροτική, επενδύει στο εμπόριο, τη ναυτιλία, και έχει λίγο πετρέλαιο, όπως και η Ελλάδα. Γιατί άραγε αυτή η χώρα προοδεύει συνεχώς;

Ας συνεχίσουμε να ρωτάμε φέρνοντας και άλλα παραδείγματα: γιατί το Δυτικό Βερολίνο στα χρόνια της διαίρεσής του είχε δεκαπλάσιο κατά κεφαλήν εισόδημα από το Ανατολικό Βερολίνο; Γιατί η Νότιος Κορέα είναι σήμερα μια από τις πιο ραγδαία αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ στη Βόρειο Κορέα οι κάτοικοι τρώνε ψάρι ή κατεψυγμένο κρέας κάθε φορά που έχει γενέθλια ο Κιμ Γιονγκ-ουν;

Η διαφορά

Τι διαθέτουν άραγε το Νογκάλες των ΗΠΑ, η Δανία, το Λουξεμβούργο και η Νότιος Κορέα, που δεν διαθέτουν το Νογκάλες του Μεξικού, η Κύπρος, η Ελλάδα και η Βόρειος Κορέα;

Η διαφορά θα πρέπει να εντοπισθεί στο σύστημα, είτε αυτό είναι το εκπαιδευτικό είτε το οικονομικό ή το πολιτικό. Η διαφορά έγκειται στην ποιότητα της δημοκρατίας και στους ισχυρούς θεσμούς που την περιβάλλουν, κάποτε λειτουργώντας συνθετικά και κάποτε ανταγωνιστικά. Εν ολίγοις, η διαφορά έχει να κάνει με την αποκέντρωση των εξουσιών, για να μπορούν να ελέγχουν ο ένας τον άλλο, επιτρέποντας έτσι την υπερίσχυση της διαφάνειας και τη δημιουργία μιας κουλτούρας που θέτει όρια. Τα όρια στη συγκεκριμένη περίπτωση ονομάζονται νόμοι, και σε αυτές τις χώρες, ως μέση αντίληψη, κυριαρχεί η θέση ότι κανείς δεν είναι υπεράνω του νόμου.

Στις χώρες που οι πολιτικοί μέσω της διαπλοκής τους με το οικονομικό κατεστημένο είναι υπεράνω του νόμου, δηλαδή κυβερνούν διά των νόμων που ψηφίζουν για τους ...άλλους, δεν λειτουργούν πραγματικά οι θεσμοί, δεν μπορεί να λειτουργήσει το δημοκρατικό σύστημα. Στις χώρες που υπάρχει κράτος δικαίου, δηλαδή οι νόμοι ισχύουν για όλους, υπάρχουν καλύτερες ισορροπίες και, κυρίως, αποτελεσματικότερος έλεγχος της αυθαιρεσίας. Με ρώτησε κάποτε ένας Ολλανδός φίλος: «Τι πιθανότητες έχει να συλληφθεί στην Κύπρο ένας επιχειρηματίας που παρανομεί;». Πριν από μερικά χρόνια, επειδή παρανομούσε με την ευγενή και ιδιοτελή στήριξη του κράτους και των κομμάτων, καμία! Σήμερα ίσως υπάρχει 5% πιθανότητα να συλληφθεί. Στην Ολλανδία, που θεωρείται μια από τις πιο διεφθαρμένες Δυτικές χώρες, το ποσοστό αυτό βρίσκεται στο 50%. Οπότε, ένας

επιχειρηματίας ξέρει ότι κάθε απατεωνιά ενέχει σοβαρό ρίσκο.

Κύπρος και Ελλάδα

Στην Κύπρο και την Ελλάδα φαινομενικά λειτουργούν κράτη δικαίου. Στην πραγματικότητα, οι θεσμοί υπάρχουν για να δημιουργούν άλλοθι και για να συγκαλύπτουν την ασυδοσία που έχουν επιβάλει οι πολιτικοί, τα κόμματα, μια επιχειρηματική ελίτ που κυβερνά αόρατα και μια μαφιόζικη ελίτ που λειτουργεί παράπλευρα σε συνεργασία με τη σκοτεινή όψη των πολιτικών μας.

Το τραγικότερο όλων στις χώρες μας είναι ότι ο λαός εμφανίζεται ως θύμα. Συνήθως από τις πολυθρόνες του, ενίοτε δε και από κάποιες πλατείες, διαμαρτύρεται για την αδικία που τον βρήκε. Διαμαρτύρεται, αλλά ώς στις επόμενες εκλογές πάει και ψηφίζει σαν καλός πελάτης τα ίδια και τα ίδια. Προφανώς, κάποιοι του έταξαν και πάλιν διορισμούς, θέσεις, καλύτερες μέρες, και τους πίστεψε. Κάποιοι άλλοι διαμαρτύρονται, αλλά δεν εμπλέκονται στην πολιτική ενόσω αναζητούν λύσεις. Στην καλύτερη περίπτωση απέχουν, επιτρέποντας στους διεφθαρμένους πολιτικούς να τον κυβερνούν εις τον αιώνα τον άπαντα.

Η Μπανανία

Εν κατακλείδι, δεν χρειάζονται μαγικές λύσεις για να λύσουμε τα προβλήματά μας. Χρειάζεται να λειτουργήσει σωστά η δημοκρατία, και μέσω αυτής ανεξάρτητοι, ανταγωνιστικοί και αλληλοελεγχόμενοι θεσμοί, στελεχωμένοι από προσωπικότητες και όχι από υποτακτικά ανθρωπάκια. Πότε θα φτάσει άραγε αυτή η μέρα στον τόπο μας;

Ίσως γελάσετε με αυτό που θα πω, αλλά θα φτάσει την ευλογημένη εκείνη στιγμή που ένας νεαρός αστυνομικός της Τροχαίας θα σταματήσει τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και τη συνοδεία του για υπέρβαση ορίου ταχύτητας, θα του χώσει στη μούρη ένα γερό πρόστιμο και θα τον κλητεύσει στο δικαστήριο για επικίνδυνη οδήγηση, όπως ορθά κάνει με όλους εμάς. Από εκείνη τη μέρα θα αρχίσουν να λειτουργούν οι θεσμοί, και η Κύπρος από Μπανανία θα μετεξελιχθεί σε Δημοκρατία. Τόσο απλά!

Η μέρα που θα χαράξει η δημοκρατία

Το ερώτημα για κάποιους που κρυφογελούν είναι «πότε;». Η απάντηση δεν μπορεί να είναι απλοϊκή:

για να μπορέσει ένας νεαρός αστυνομικός να δώσει κλήση στον Πρόεδρο, σε έναν υπουργό, στον γενικό εισαγγελέα, για να μπορέσει ένας απλός υπάλληλος του εσωτερικού Ελέγχου στο υπουργείο Εσωτερικών να υποβάλει την έκθεσή του στον υπουργό και την επομένη να αποπεμφθούν δέκα υπάλληλοι που παίρνουν αποδεδειγμένα μίζες για να εκδίδουν βίζες, για να μπορέσει ο γενικός ελεγκτής να καλέσει τους μιζαδόρους εργολάβους του ΣΑΠΑ και να τους πει «επιστρέψτε τα 50 εκατ.», εκ των οποίων τα μισά έχουν πάει στα κόμματα, για να μπορέσει ένας απλός ψηφοφόρος να ψηφίσει έναν βουλευτή γιατί είναι τίμιος και όχι γιατί του τάζει ότι θα βολέψει τα παιδιά του, ίσως χρειαστούμε -υπό προϋποθέσεις- δύο ακόμα γενιές ταλαιπωρημένων Κυπρίων:

• Αυτό μπορούμε να το πετύχουμε αν όλοι μας σήμερα, κάνοντας αυτοκριτική, δεχθούμε ότι είμαστε χωμένοι στη διαφθορά.
• Αυτό μπορούμε να το πετύχουμε αν συνειδητοποιήσουμε ότι αυτήν την Μπανανία δεν μπορούμε να την παραδώσουμε στα εγγόνια μας.

Αν κάνουμε αυτές τις ηρωικές παραδοχές, τότε ίσως θα μπορέσουμε να φτιάξουμε την παιδεία αυτού του τόπου, την οποία υπονομεύουν πρώτοι και καλύτεροι οι εκπαιδευτικοί, μέσω της οποίας θα πλάσουμε τους νέους και υπεύθυνους ανθρώπους που χρειάζεται η Κύπρος. Ίσως μπορέσουμε να έχουμε στο μέλλον σοβαρούς πολιτικούς 
που δεν θα λαϊκίζουν και δεν θα τα παίρνουν κάτω από το τραπέζι.

Διαφορετικά πάντα θα υπάρχει κάποιος Σόιμπλε, κάποια Λακάρντ και κάποιος Ντάισελμπλούμ στον οποίο, δικαίως ή αδίκως, θα φορτώνουμε την κακοτυχία μας αποποιούμενοι τις δικές μας ευθύνες.  ποίο, δικαίως ή αδίκως, θα φορτώνουμε την κακοτυχία μας αποποιούμενοι τις δικές μας ευθύνες.